BÁO CÁO CHẮT LỌC

KẾT QUẢ HOẠT ĐỘNG KHOA HỌC ĐỀ TÀI CẤP BỘ

I. THÔNG TIN VỀ ĐỀ TÀI

1. Tên đề tài: "Ý thức quốc gia – dân tộc của một số tộc người thiểu số vùng biên giới Việt Nam – Trung Quốc tại tỉnh Hà Giang"

2. Chủ nhiệm đề tài: TS. Nguyễn Thị Thanh Bình

3. Thời gian thực hiện: 2021 - 2022

4. Ngày nghiệm thu (cấp Bộ): Ngày 09 tháng 12 năm 2022

5. Tổ chức chủ trì: Viện Dân tộc học, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Viêt Nam

II. ĐÓNG GÓP MỚI CỦA ĐỀ TÀI

- Về cách tiếp cận, khung lý thuyết, phương pháp nghiên cứu, tài liệu tham khảo (tính mới, tính cập nhật):

Đề tài được tiếp cận theo quan điểm của Đảng và Nhà nước về chính sách dân tộc, mối quan hệ trong cộng đồng quốc gia – dân tộc; tiếp cận từ góc độ dân tộc học/nhân học; và tiếp cận vùng. Hai lý thuyết chính được áp dụng là lý thuyết không gian xã hội vùng biên và lý thuyết về xây dựng quốc gia - dân tộc để tìm hiểu ý thức quốc gia - dân tộc của các cư dân thuộc các nhóm tộc người được nghiên cứu. Đề tài sử dụng phương pháp nghiên cứu chuyên ngành dân tộc học/nhân học kết hợp với phương pháp liên ngành như xã hội học, tâm lý học, trong đó, các phương pháp nghiên cứu dân tộc học được áp dụng chuyên sâu hơn.

- Về nội dung khoa học (các đóng góp mới về khoa học):

1. Ý thức quốc gia - dân tộc là nhân tố rất quan trọng trong quá trình xây dựng và phát triển của một quốc gia nên các nhà nước hiện đại đều chú ý kiến tạo ý thức quốc gia - dân tộc cho cộng đồng cư dân mà họ quản trị. Ý thức đó là sự chia sẻ của các công dân gồm nhiều tộc người hay nhóm xã hội khác nhau trong một quốc gia - dân tộc về nhận thức, tình cảm, trách nhiệm đối với lãnh thổ và bản sắc văn hóa chung; được hình thành trên cơ sở kế thừa các yếu tố của lịch sử và được bồi đắp qua nhận thức và thực hành ứng xử hàng ngày. Để xây dựng và phát triển ý thức quốc gia - dân tộc, có rất nhiều yếu tố liên quan, kể từ thể chế, luật pháp, quản trị xã hội, giáo dục, truyền thông, văn học, nghệ thuật, thể thao, thương mại…., trong đó giáo dục và truyền thông đóng vai trò mang tính then chốt.

2. Trong quá trình xây dựng ý thức quốc gia - dân tộc, cư dân tại vùng biên là nhóm xã hội luôn được các nước quan tâm, do đây là nơi nhạy cảm về chính trị và quốc phòng, an ninh, ý thức quốc gia - dân tộc của cư dân vùng biên giới liên quan chặt chẽ với chủ quyền và sự phát triển của đất nước. Tuy nhiên, cho đến nay, vấn đề ý thức quốc gia – dân tộc ở các tộc người vùng biên trên thế giới và trong nước chưa được quan tâm đúng mức, kể cả trong ngành dân tộc học/nhân học và các ngành khoa học liên quan.

3. Vùng biên giới Việt Nam – Trung Quốc là địa đầu của đất nước, nơi từ xa xưa luôn phải trực tiếp đối diện với những cuộc xâm lăng, những mưu đồ bành trướng, sự giành giật ảnh hưởng của đế chế phong kiến lớn nhất trong khu vực. Lãnh thổ Việt Nam dù được hình thành từ lâu trong lịch sử và gắn liền với với ý thức độc lập, tự chủ nhưng trong suốt thời kỳ phong kiến, đường biên giới dạng tuyến giữa Việt Nam và Trung Quốc chưa được phân định rõ. Giống như nhiều vùng biên của các nước trong khu vực, vùng biên giới Việt Nam – Trung Quốc với đặc điểm địa hình núi non hiểm trở, là địa bàn cư trú của nhiều TNTS cư trú vắt ngang hai bên biên giới, trở thành một không gian thứ ba, không gian/vùng văn hóa kề cận – vùng biên giới Việt Nam - Trung Quốc. Từ xưa, cư dân trong vùng chịu sự ảnh hưởng của cả triều đình phong kiến hai nước Việt Nam và Trung Quốc và ý thức quốc gia – dân tộc của các TNTS bị ảnh hưởng bởi quan hệ của những người đứng đầu tộc người với mỗi triều đình.

4. Kể từ sau khi nước ta giành được độc lập năm 1945, sự thống nhất và toàn vẹn về chủ quyền lãnh thổ, hệ thống chính trị, kinh tế, xã hội và văn hóa quốc gia ngày càng được củng cố và hoàn thiện đã tạo cơ sở cho việc nâng cao ý thức quốc gia – dân tộc của các TNTS các vùng biên giới nói chung và biên giới Việt Nam – Trung Quốc nói riêng. Kết quả nghiên cứu cho thấy so với trước những năm 70 thế kỷ XX, từ sau cuộc chiến khốc liệt để bảo vệ biên giới phía Bắc, đồng bào các dân tộc Hmông, Tày, Nùng, Lô Lô nơi đây đã từng bước nâng cao trình độ nhận thức từ mơ hồ đến rõ ràng và được củng cố ổn định kiến thức về biên giới, đường biên giới, cột mốc quốc giới, lãnh thổ quốc gia và các giá trị mang tính biểu tượng của quốc gia. Sự chuyển biến nhận thức về biên giới của đồng bào các dân tộc ở nơi biên cương Tổ quốc không chỉ do tác động của cuộc chiến bảo vệ biên giới phía Bắc, mà còn nhờ việc thực thi có hiệu quả các chính sách dân tộc của Đảng và Nhà nước, sự tuyên truyền và vận động của các cơ quan chức năng, đặc biệt là bộ đội biên phòng, cũng như quá trình hoạt động thực tiễn của người dân trong việc bảo vệ đường biên, mốc giới quốc gia. Ngoài ra, những tác động của Trung Quốc từ bên kia biên giới như việc xây hàng rào chắn gần đây cũng góp phần củng cố nhận thức về biên giới, nâng cao ý thức của đồng bào trong việc tăng cường bảo vệ đường biên, cột mốc quốc gia Việt Nam. Nhận thức đúng đắn đó đã định hướng thế ứng xử của đồng bào đối với các thành tố, các yếu tố thể hiện ý thức quốc gia - dân tộc. Đó là tích cực tham gia gìn giữ, bảo vệ cột mốc, đường biên; tham gia các sinh hoạt chính trị, văn hóa ở cấp cơ sở; thực hiện đủ các nghĩa vụ công dân; luôn gắn bó cuộc sống, tình cảm của mình với quê hương và đặc biệt, một bộ lao động phải sang Trung Quốc làm thuê, chỉ với mục đích là kiếm thêm thu nhập để trang trải cuộc sống gia đình, còn sâu thẳm trong tâm tư, tình cảm, luôn nghĩ về, hướng về quê hương, Tổ quốc Việt Nam.

Tuy nhiên, bên cạnh những điểm tích cực trên, vẫn còn một số mặt hạn chế về ý thức quốc gia – dân tộc của đồng bào các tộc người được nghiên cứu. Một là, trong điều kiện tự nhiên, kinh tế, cơ sở hạ tầng, việc tổ chức giáo dục, đào tạo nguồn nhân lực vùng biên giới còn nhiều khó khăn, một bộ phận lớp người trung niên trở lên, đặc biệt ở phụ nữ người Hmông và Lô Lô, không được đi học, không biết tiếng phổ thông, nên nhận thức và sự tiếp nhận các biểu tượng của quốc gia - dân tộc ở đối tượng này còn rất hạn hẹp. Hai là, tỷ lệ người có mức độ nhận thức cao, đầy đủ về biên giới, lãnh thổ quốc gia và các biểu tượng của quốc gia – dân tộc chưa nhiều, tập trung chủ yếu ở những người đã và đang là cán bộ thôn xã, những người trẻ, trung niên học hết PTCS trở lên và những người có điều kiện đi ra bên ngoài cộng đồng; Một số giá trị biểu tượng quan trọng của quốc gia – dân tộc như Hùng Vương, Cách mạng Tháng Tám, cộng đồng 54 dân tộc Việt Nam,.. chưa đến được đông đảo người dân, kể cả các tộc người Tày, Nùng với tỷ lệ đi học và nói tiếng phổ thông cao. Ba là, đời sống vật chất của đồng bào, đặc biệt là người Hmông, vẫn còn khó khăn, chưa tiếp cận nhiều được các phương tiện nghe nhìn, ảnh hưởng đến khả năng tiếp nhận các thông tin truyền thông về ý thức quốc gia – dân tộc. Bốn là, sức ép phải đi lao động làm thuê bên kia biên giới luôn đặt ra thách thức về quản lý dân cư, kiểm soát sự ảnh hưởng quyền lực mềm của phía bên kia biên giới đối với văn hoá quốc gia Việt Nam ở vùng biên giới.

5. Những vấn đề trên đặt ra yêu cầu cần tiếp tục nâng cao hơn nữa nhận thức về biên giới, lãnh thổ quốc gia, ý thức quốc gia – dân tộc cho tất cả các tầng lớp nhân dân các tộc người vùng biên. Để làm được điều đó, ngoài việc tiếp tục ưu tiên phát triển hệ thống giáo dục phổ thông; đầu tư hơn nữa cho hạ tầng và chất lượng các hình thức thông tin truyền thông, tăng cường truyền thông liên quan đến các biểu tượng văn hóa quốc gia cho cư dân vùng biên; bồi dưỡng tình cảm của nhân dân về tình yêu quê hương, đất nước; cần tiếp tục đẩy mạnh thực hiện có hiệu quả hơn nữa các chính sách phát triển kinh tế - xã hội ở vùng DTTS, vùng biên giới nhằm nâng cao đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội của đồng bào; cần đưa thêm chính sách về tăng cường ý thức quốc gia – dân tộc vào Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào DTTS và miền núi giai đoạn 2021 – 2030, từ đó tăng cường ý thức quốc gia – dân tộc của các tộc người. Mặt khác, cần đầu tư xây dựng chương trình khoa học, nghiên cứu về ý thức quốc gia – dân tộc mang tính hệ thống, chuyên sâu, cả về lý luận và thực tiễn, với sự đóng góp trách nhiệm của nhiều lĩnh vực khoa học nhằm tổng kết, rút ra những vấn đề lý luận, bài học kinh nghiệm góp phần xây dựng cộng đồng quốc gia – dân tộc Việt Nam trong tình hình mới.

- Về khả năng ứng dụng trong thực tiễn (tư vấn chính sách, áp dụng cho giảng dạy...):

Kết quả nghiên cứu sẽ góp phần kiến nghị chính sách trong nâng cao ý thức quốc gia – dân tộc ở các tộc người thuộc vùng biên giới Việt Nam - Trung Quốc trong thời kỳ mới hiện nay; và dùng làm tài liệu tham khảo cho chuyên đề đào tạo liên quan đến quan hệ dân tộc và xây dựng cộng đồng quốc gia – dân tộc Việt Nam.

Ý thức quốc gia – dân tộc của một số tộc người thiểu số vùng biên giới Việt Nam – Trung Quốc tại tỉnh Hà Giang

Nội dung

Nhận xét