"GIÁ TRỊ CỐT LÕI" CỦA HỌC THUYẾT GIÁ TRỊ THẶNG DƯ CỦA C.MÁC

GS.TS. Chu Văn Cấp

Nguyên Viện trưởng Viện KTCT

Học viện CTQG Hồ Chí Minh

1. Phương pháp tiếp cận

Có một số người cho rằng hơn 150 năm (tính từ giữa thế kỷ 19) qua đi, cho đến nay trước sự phát triển mạnh mẽ của cuộc cách mạng khoa học và công nghệ, của phân công lao động quốc tế và toàn cầu hoa kinh tế, đặc biệt là sự sụp đổ của mô hình chủ nghĩa xã hội ở Đông Âu, Liên Xô, cùng với sự xuất hiện các lý thuyết kinh tế tư sản hiện đại... thì dường như những học thuyết kinh tế Mác - Lênin đã lỗi thời, đặc biệt là Học thuyết giá trị thặng dư - Hòn đá tảng của lý luận kinh tế chính trị Mác xít và là nội dung chủ yếu của chủ nghĩa Mác.

Sự nhận thức, sự tôn trọng chân lý là ở chỗ phải bảo vệ những giá trị khoa học bền vững trong học thuyết giá trị thặng dư của C.Mác, đồng thời để cho những luận điểm khoa học ấy sống mãi cần phát triển chúng và bổ sung chúng như Ph.Ăngghen đã viết vào năm 1887: Lý luận của chúng tôi là lý luận phát triển chứ không phải là giáo điều cần học thuộc lòng và lập lại một cách máy móc.

Khẳng định những giá trị bền vững trong các học thuyết kinh tế của C.Mác nói chung, học thuyết giá trị thặng dư nói riêng, trong thời đại ngày nay, cần đặt trong mối liên hệ lịch sử - tức là cần xuất phát từ những điều kiện lịch sử cụ thể mà C.Mác nghiên cứu và phải xem xét những luận điểm ấy có thể được vận dụng hữu hiệu vào thực tế sống động hiện nay không?

2. Những giá trị cốt lõi của Học thuyết giá trị thặng dư của C.Mác

* Chúng tôi không có tham vọng và cũng không có đầy đủ khả năng đi sâu vào tất cả các luận điểm khoa học trong học thuyết giá trị thặng dư (GTTD) của C.Mác, mà chỉ xin đi sâu vào một vài vấn đề cốt lõi, cơ bản nhằm khẳng định giá trị bền vững của học thuyết GTTD.

Chúng ta đều biết, Học thuyết GTTD của Mác là một trong 2 phát kiến vĩ đại của Ông (chủ nghĩa duy vật lịch sử và Học thuyết GTTD). Học thuyết GTTD của Mác là nội dung cơ bản của các học thuyết kinh tế của chủ nghĩa Mác - Lênin và là "hòn đá tảng" trong các học thuyết kinh tế mác xít.

Học thuyết GTTD nghiên cứu sự sản xuất ra GTTD, nhằm vạch rõ nguồn gốc, bản chất của GTTD, từ đó vạch rõ bản chất bóc lột tư bản chủ nghĩa (TBCN). Nội dung này được C.Mác trình bày tập trung trong 5 phần (từ phần thứ II đến phần thứ VI) C.Mác - Ph.Ăngghen toàn tập, tập 23, Nxb CTQG, H. 1993.

Học thuyết GTTD của C.Mác còn đồng thời nghiên cứu các hình thức biểu hiện của GTTD (lợi nhuận nói chung - lợi nhuận chưa hề bị phân phối và các hình thái cụ thể của lợi nhuận như: Lợi nhuận thương nghiệp, lợi tức cho vay, lợi nhuận công nghiệp, địa tô TBCN) và nghiên cứu cơ chế, phương thức phân phối lợi nhuận trong xã hội tư bản. Nội dung lớn này được C.Mác viết trong C.Mác - Ph.Ăngghen, Toàn tập, tập 25, phần I, II và III, Nxb CTQG, H.1993.

Những giá trị cốt lõi bền vững của học thuyết GTTD của C.Mác, có thể kể đến các vấn đề dưới đây:

2.1. Nguồn gốc của GTTD - sức lao động của người công nhân làm thuê- không hề thay đổi trong thời đại ngày nay

Trước C.Mác, ngay cả các nhà kinh tế học lỗi lạc như A.D.Smith (1723-1790) và D.V.Ricardo (1772-1823) cũng không giải thích nổi vì sao trao đổi hàng hoá đúng giá trị mà các nhà tư bản vẫn thu được GTTD?

C.Mác, nhờ phân biệt được phạm trù sức lao động và lao động, Nhờ phát hiện ra tính chất hai mặt của lao động sản xuất hàng hoá và hai thuộc tính hàng hoá - sức lao động, Người nhấn mạnh mối liên hệ bên trong giữa giá trị và GTTD: nếu như lao động đã hao phí không mang hình thái giá trị - tức không sản xuất hàng hoá, thì lao động thặng dư sẽ không biểu hiện thành GTTD được. Phân biệt được quá trình lao động với quá trình làm tăng giá trị, cho nên Mác giải thích được thực chất của nền sản xuất tư bản chủ nghĩa, thực chất của quá trình sản xuất GTTD. Nhờ phân biệt được tính chất hai mặt của lao động mà Mác đã giải thích được làm thế nào trong quá trình mà vừa sản xuất được giá trị mới (sáng tạo, nhập thêm), lại vừa bảo toàn được giá trị cũ (chuyển, làm tái hiện) mang sản phẩm mới.

C.Mác - Người đã làm rõ: GTTD được tạo ra trong sản xuất, chứ không phải là trong lĩnh vực lưu thông. Lưu thông rất cần cho quá trình sản xuất GTTD và thực hiện GTTD.

Cái tạo ra GTTD là sức lao động của công nhân làm thuê - chỉ có lao động sống (sức lao động đang hoạt động) mới tạo ra giá trị, trong đó có GTTD. Nguồn gốc của GTTD là sự tiêu dùng sức lao động kéo dài ngoài thời gian tái sản xuất ra giá trị của nó. C.Mác viết: "Nếu ta so sánh quá trình tạo ra giá trị với quá trình làm tăng giá trị, thì chúng ta sẽ thấy rằng quá trình làm tăng giá trị chẳng qua cũng chỉ là quá trình tạo ra giá trị được kéo dài quá một điểm nào đó mà thôi''. Nếu quá trình tạo ra giá trị chỉ kéo dài đến cái điểm, ở đó giá trị sức lao động do tư bản trả được hoàn lại bằng một vật ngang giá mới, thì đó chỉ là quá trình giản đơn tạo ra giá trị. Còn nếu như quá trình tạo ra giá trị vẫn tiếp diễn quá điểm đó, thì nó trở thành một quá trình tăng giá trị". (1)

Một câu hỏi đặt ra là: quá trình sản xuất trực tiếp để sản xuất ra của cải vật chất, ra hàng hoá, giá trị (trong đó có GTTD), gồm 2 yếu tố: sức lao động và tư liệu sản xuất (đối tượng lao động và tư liệu lao động), nhưng như trên khẳng định chỉ sức lao động của nhân làm thuê mới tạo ra giá trị hàng hoá (trong đó có GTTD), vậy còn tư liệu lao động thì sao? Có tạo ra GTTD không?

Nói về quá trình sản xuất ra của cải vật chất, ra hàng hoá, giá trị, GTTD, C.Mác đã tính đến vai trò của các yếu tố lao động sống (sức lao động hoạt động), máy móc, các tư liệu sản xuất khác, tài nguyên, điều kiện thiên nhiên... C.Mác hiểu máy móc càng hiện đại, càng tinh xảo thì năng suất lao động càng cao. Ngoài ra còn vô số các yếu tố khác mà không có chúng thì không thể sản xuất được.

- Tư liệu sản xuất và sức lao động với tư cách là những yếu tố của quá trình sản xuất, tạo ra của cải vật chất thì tư liệu sản xuất (máy móc, thiết bị...) là không thể thiếu được của bất kỳ quá trình sản xuất nào. Máy móc, thiết bị là phương tiện mạnh mẽ nhất để tăng năng suất lao động và rút ngắn thời gian lao động. Mác đã viết: giai cấp tư sản không thể tồn tại nếu không luôn luôn cách mạng hoá công cụ sản xuất.

- Còn sức lao động hay nói rộng hơn là lao động sống: sáng tạo ra những máy móc thiết bị, sử dụng chúng, biến chúng từ chỗ là những "vật chết" thành những "vật sống" hay nói khác là "cải tử hoàn sinh cho nó". Đặc tính của lao động sống (tức là sức lao động hoạt động) thì nó tạo ra khối lượng giá trị mới lớn hơn giá trị sức lao động.

* Câu hỏi vì sao những xí nghiệp áp dụng máy móc hiện đại thu được nhiều GTTD (nhiều lợi nhuận)? Câu trả lời là do công nghệ hiện đại làm tăng năng suất lao động, hạ giá trị cá biệt của sản phẩm xuống thấp hơn giá trị xã hội, nên khi bán theo giá trị xã hội thì sẽ thu được GTTD siêu ngạch (lợi nhuận siêu ngạch).

Việc thu lợi nhuận siêu ngạch diễn ra qua cạnh tranh giữa những người sản xuất hàng hoá trên thị trường chứ không phải trong sản xuất. Cơ chế thị trường khắc nghiệt dựa trên nguyên tắc "mạnh được yếu thua", "cá lớn nuốt cá bé". Kẻ thua cuộc bị trừng phạt, người thắng cuộc được thưởng bằng khoản của người thua cuộc. Như vậy là có sự phân phối lại giá trị, sự chuyển một phần giá trị từ tay người này sang tay người khác, do đó, tổng giá trị hàng hoá tạo ra trong sản xuất không hề thay đổi.

* Lại có luận điểm cho rằng, trước kia chỉ có công nhân "sản xuất" mới tạo ra giá trị gia tăng, bây giờ dưới tác động của cuộc cách mạng khoa học và công nghệ nên tri thức đã trở thành yếu tố sản xuất quan trọng, quyết định. Do đó tri thức chứ không phải lao động mới là nguồn gốc của GTTD".

Cuộc cách mạng khoa học - công nghệ đã làm thay đổi rất nhiều bộ mặt của thế giới. Các nền kinh tế phát triển trên thế giới chuyển sang phát triển kinh tế tri thức, làm thay đổi sâu sắc về cách thức hoạt động sản xuất, kinh doanh, tổ chức quản lý, cơ cấu kinh tế, cơ cấu lao động, vị trí con người trong sản xuất, v.v... Kinh tế tri thức xuất hiện, là sự thừa nhận vai trò của tri thức trong nền kinh tế của các nước phát triển - tri thức là một trong những yếu tố quan trọng của sản xuất (lao động, vốn, tri thức).

Hơn nữa, nhà tư bản thông qua sử dụng ồ ạt các thiết bị tự động hoá, đem khoa học kỹ thuật hiện đại ứng dụng với quy mô lớn vào sản xuất, đã nâng cao rất nhiều lần năng suất lao động. Vì thế, họ thuê ít công nhân hoặc không thuê công nhân điều khiển máy móc mà vẫn có thể giành được GTTD nhiều hơn. Sự thực ấy cũng không thể phủ định lý luận giá trị lao động và nguyên lý cơ bản của lý luận GTTD, tức là giá trị và GTTD đều do lao động sống của người lao động sáng tạo ra, lao động sống là nguồn gốc duy nhất của giá trị và GTTD. Các yếu tố sản xuất khác (máy móc, thiết bị, kỹ thuật, công nghệ,... kể cả người máy) đều không tạo ra giá trị và GTTD.

Dù máy móc tự động hoá đã thay thế lao động trực tiếp và một bộ phận lao động trí óc của con người, nhưng không thay thế được địa vị lao động của con người, càng không thể thay đổi địa vị chủ thể của con người trong quá trình sản xuất. Thiên nhiên không tạo ra máy móc, kể cả người máy dù tiên tiến, hiện đại đến đâu đi nữa vẫn do con người chế tạo, lắp đặt, vận hành, điều khiển, bảo dưỡng và sửa chữa. Việc chế tạo, điều khiển người máy chính là sự kết tinh lao động sống của con người, dĩ nhiên là lao động phức tạp, chứ không phải là lao động giản đơn. Tách rời lao động sống thì người máy cũng chỉ là vật chết, như một đống phế thải. Hệ thống máy móc tự động có thể làm cho lao động trực tiếp giảm xuống tới mức tối thiểu về mặt lượng, song vẫn là một yếu tố cần thiết, nhưng trở thành thứ yếu so với lao động trí tuệ, nhưng lao động sẽ biểu hiện ra là một loại lao động, trong đó con người kiểm soát, điều tiết bản thân quá trình sản xuất và đứng bên cạnh quá trình ấy.

Như vậy, dưới chủ nghĩa tư bản đương đại, mặc dù khoa học - công nghệ phát triển mạnh và hình thành kinh tế tri thức, nhưng không thể làm thay đổi nguồn gốc của GTTD, không thể làm thay đổi thực chất nhà tư bản bóc lột GTTD của người lao động làm thuê.

2.2. Cơ chế và bản chất bóc lột tư bản chủ nghĩa

2.2.1. Cơ chế bóc lột tư bản chủ nghĩa dựa trên quan hệ giá trị, tức là quan hệ trao đổi những vật ngang giá tuân theo quy luật giá trị

C.Mác viết "Tư bản không hề phát minh ra lao động thặng dư. Nơi nào là một bộ phận xã hội chiếm độc quyền về những tư liệu sản xuất (TLSX) thì nơi đó người lao động tự do hay không tự do, đều buộc phải thêm vào thời gian lao động cần thiết (TGLĐCT) để nuôi sống bản thân mình một số thời gian lao động dôi ra dùng để sản xuất những tư liệu sinh hoạt cho con người chiếm hữu TLSX".(2) Quy luật kẻ chiếm hữu TLSX bóc lột người lao động không có TLSX được thực hiện dưới những hình thức và cơ chế khác nhau trong những hình thái xã hội khác nhau.

Trong xã hội chiếm hữu nô lệ, giai cấp nô lệ bị phụ thuộc hoàn toàn về thân thể vào giai cấp chủ nô, thì ngoài việc bóc lột lao động thặng dư, chủ nô còn chiếm phần lớn sản phẩm cần thiết của giai cấp nô lệ. Trong chế độ phong kiến, giai cấp nông nô đã có một phần tự do về thân thể đối với giai cấp địa chủ và chế độ bóc lột lao động thặng dư biểu hiện dưới hình thức bóc lột địa tô. Lao động cần thiết và lao động thặng dư được phân chia rõ ràng. Như vậy có thể nói rằng cơ chế bóc lột trong 2 xã hội này là dựa vào quan hệ hiện vật, sự cưỡng bức lao động bằng biện pháp phi kinh tế.

Quá trình lịch sử tách hàng loạt người sản xuất nhỏ ra khỏi TLSX của nó bằng bạo lực biến họ thành người lao động làm thuê là khởi điểm của sự thiết lập phương thức sản xuất TBCN, kinh tế hàng hoá TBCN.

Kinh tế hàng hoá TBCN là sự phát triển hơn nữa của kinh tế hàng hoá giản đơn. Nhưng kinh tế hàng hoá TBCN khác với kinh tế hàng hoá giản đơn không những về lượng, tức là không phải chỉ khác ở chỗ một số lượng lớn sản phẩm bị thu hút vào chu chuyển hàng hoá và hình thái hàng hoá của sản phẩm trở thành hình thái thống trị, mà còn khác về chất nữa: trên vũ đài hàng hoá xuất hiện một loại hàng hoá mới là sức lao động. Việc sức lao động trở thành hàng hoá đánh dấu một bước ngoặt cách mạng trong phương thức kết hợp sức lao động với TLSX, là một bước tiến lịch sử so với chế độ nô lệ và chế độ phong kiến. Sự cưỡng bức lao động bằng biện pháp phi kinh tế đã được thay thế bằng việc ký kết hợp đồng mua, bán giữa những người tự do, bình đẳng về mặt pháp lý, giữa người sở hữu sức lao động và người sở hữu TLSX. "Bình đẳng! bởi vì họ chỉ quan hệ với nhau với tư cách là những người chủ hàng hoá và trao đổi vật ngang giá lấy vật ngang giá". (3) Sự bình đẳng về hình thức ấy che đậy bản chất bóc lột tư bản chủ nghĩa tư bản - chế độ bóc lột được xây dựng trên sự đối kháng lợi ích kinh tế giữa kẻ bóc lột và người bị bóc lột - C.Mác viết: "Tư bản chỉ phát sinh ở nơi nào mà người chủ tư liệu sản xuất và tư liệu sinh hoạt tìm thấy được người lao động tự do với tư cách là người bán sức lao động của mình trên thị trường và chỉ một điều kiện lịch sử ấy cũng bao hàm cả một lịch sử thế giới. Vì thế, ngay từ lúc mới xuất hiện, tư bản đã báo hiệu một thời đại đặc biệt của quá trình sản xuất - xã hội". (4)Thời đại của tư bản công nghiệp - phương thức sản xuất TBCN, một phương thức sản xuất được xây dựng trên cơ sở của một hình thức bóc lột đặc biệt, tức là hình thức chiếm đoạt lao động của người khác (lao động thặng dư) dưới hình thái GTTD. Khác với lợi nhuận GTTD nói một cách chính xác là: (1) - GTTD là giá trị, tức lao động vật hoá; (2) - GTTD là lao động thặng dư vật hoá, tức là phần dôi ra ngoài giá trị sức lao động và bị nhà tư bản chiếm không.

2.2.2. Bản chất và đặc điểm bóc lột TBCN

Chúng ta đều biết, sự bóc lột đã tồn tại trong các xã hội trước CNTB, tức là trong chế độ chiếm hữu nô lệ và chế độ phong kiến.

Trong xã hội có giai cấp đối kháng, bóc lột là hành vi của một số người hoặc tập đoàn người trong xã hội dựa vào sự độc quyền sở hữu tư liệu sản xuất của họ để chiếm hữu lao động không công (lao động thặng dư), thậm chí cả lao động tất yếu của một bộ phận hoặc tập đoàn người khác. Vậy là, điểm chính yếu và thực chất của sự bóc lột là chiếm hữu không hoàn trả lao động, hoặc tài sản của người khác. Đây là nghĩa gốc của sự bóc lột.

Vì có sự bóc lột nên thời gian lao động của người bị bóc lột lúc bấy giờ cũng được chia thành thời gian lao động tất yếu và thời gian lao động thặng dư. Đặc điểm của chủ nghĩa tư bản (CNTB) không phải là ở sự tồn tại lao động thặng dư. Mặc dù dưới sự thống trị của tư bản, trình độ bóc lột được nâng lên rất cao, nhưng đó vẫn không phải là đặc điểm của sự bóc lột TBCN. Đặc điểm của nó là ở chỗ lao động thặng dư đã hao phí mang hình thái giá trị thặng dư, còn tỷ lệ giữa thời gian thặng dư và thời gian cần thiết thì mang hình thái tỷ lệ giữa GTTD và tư bản khả biến. Quan hệ bóc lột bị vật hoá, bị che lấp đằng sau quan hệ giữa vật với vật. Chính vì thế mà sự bóc lột trong CNTB là rất tinh vi và không có giới hạn.

Ngày nay trong điều kiện của cuộc cách mạng khoa học và công nghệ hiện đại, đặc biệt là cách mạng 4.0 thì:

* Tri thức trở thành yếu tố quan trọng quyết định của sản xuất, do đó, có quan điểm cho rằng: trong xã hội không còn tư bản và lao động làm thuê nữa, chi phối xã hội là những "công nhân tri thức", và những nhà quản lý có tri thức.... không ai bóc lột ai.

* Trong thời đại kinh tế tri thức hay xã hội thông tin, lý lẽ bác bỏ bản chất bóc lột TBCN mà Mác nêu ra có vẻ ''thuyết phục hơn" là nếu có bóc lột thì chỉ bóc lột "người máy", vì trong các xí nghiệp hiện đại, tự động hoá hoàn toàn, quá trình sản xuất sản phẩm không cần hoặc rất cần ít công nhân, nhưng giá trị do các xí nghiệp này tạo ra lớn gấp rất nhiều nhiều lần so với các xí nghiệp cổ điển trước kia dùng rất nhiều công nhân.

* Một bộ phận trong giai cấp công nhân có cổ phần và là cổ đông trong các xí nghiệp cổ phần.

* Thêm vào đó, trong điều kiện chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước, tư bản độc quyền đang thực hiện chính sách xã hội, đào tạo lại công nhân... Từ những hiện tượng nêu trên, nhiều người cho rằng bản chất bóc lột TBCN đã thay đổi.

Lý giải, bác bỏ những quan điểm này, theo tôi cần lưu ý sau đây:

1) Trong bối cảnh toàn cầu hoá và hội nhập quốc tế, trong điều kiện của CNTB QĐNN thông qua xuất khẩu tư bản, di chuyển lao động từ nước này sang nước khác, thông qua việc bành chướng của các TNCs... khiến cho việc sản xuất GTTD mang tính quốc tế, GTTD được tư bản hoá được xuất khẩu để quốc tế hoá tư bản với sự đa dạng các hình thức sản xuất GTTD.

2) Không phải lao động quá khứ như: máy móc, thiết bị kỹ thuật sáng tạo ra giá trị mới (v+m). Trong kinh tế công nghiệp trước đây đã như thế thì ngày nay trong điều kiện kinh tế tri thức cũng vậy. Ai cũng biết rằng mỗi một lần phát triển mạnh và ứng dụng khoa học - kỹ thuật đều làm thay đổi rất lớn "điều kiện kỹ thuật và điều kiện xã hội" của sản xuất, đều "nâng cao năng suất lao động" rất nhiều. Khoa học, kỹ thuật, tri thức và thiết bị tự động hoá cùng các yếu tố sản xuất khác đều là sản phẩm lao động và có giá trị, đều thuộc về tư liệu sản xuất, đều thuộc về điều kiện vật chất không thể thiếu trong quá trình sản xuất TBCN. Mác chưa bao giờ phủ định "tác dụng quan trọng" của TLSX trong quá trình sản xuất. Trong khi Ông trình bày sự hình thành giá trị và làm tăng thêm giá trị thì đồng thời nhấn mạnh tiền đề của nó là TLSX là yếu tố không thể thiếu của sản xuất GTTD.

Bất cứ lao động nào, dù là lao động giản đơn hay lao động trí tuệ mà không được trả công tương xứng với giá trị mà lao động đó sáng tạo ra (sau khi trừ các khoản chi phí cần thiết) trong TBCN đều bị bóc lột GTTD.

Như vậy, dưới điều kiện của CNTB đương đại, mặc dù khoa học kỹ thuật đã trở thành tiền đề cơ bản của sự tồn tại và phát triển hơn nữa của nhân loại, nhưng kinh tế tri thức lấy tri thức làm cơ sở vừa không thể làm thay đổi nguồn gốc của GTTD, vừa không thể làm thay đổi thực chất nhà tư bản bóc lột công nhân, bóc lột GTTD của người lao động làm thuê.

3) Hiện tượng, ngày nay trong CNTB ĐQNN, một số công nhân có cổ phiếu, ví như ở Mỹ khoảng 20%...), tức là họ tham gia vào phân phối lại GTTD trong xã hội tư bản, nhưng là bộ phận không lớn, không đáng kể. Vì thế không thể nói rằng bản chất bóc lột tư bản chủ nghĩa đã thay đổi. Công nhân có cổ phiếu,... nhưng họ không thể "cùng hội, cùng thuyền" với các nhà tư bản được. Và chúng ta thấy rằng những khoản lợi nhuận khổng lồ gắn với tài sản rất cao trong xã hội tư bản, một nhóm nhỏ các nhà tư bản chiếm hữu phần lớn của cải, tài sản xã hội và những nhà tư bản tục lợi nắm trong tay một khối lượng lớn cổ phần, trái phiếu, bất động sản và các khoản tài chính khác. Báo cáo mới nhất của tổ chức chống nghèo đói thế giới Oxfam International cho thấy, 8 người giàu nhất thế giới đang nắm 1/2 tài sản của thế giới (5)và tương đương với tổng tài sản của 3,6 tỷ người nghèo nhất cộng lại. Báo cáo trên còn cho biết, ước tính 1% người giàu nhất thế giới đang nắm giữ 42% tài sản của thế giới; trong khi đó, 99% dân số còn lại chỉ nắm giữ 58% tài sản thế giới. Thế mới biết, sự phân hoá giàu nghèo trên thế giới đã khủng khiếp biết chừng nào!

2.3. Các phương pháp sản xuất giá trị thặng dư vẫn còn giá trị thực tiễn

Kinh tế chính trị Mác-xít đã nghiên cứu cả hai phương pháp sản xuất GTTD tuyệt đối và tương đối. C.Mác, lúc đầu nghiên cứu sản xuất GTTD tuyệt đối về mặt "là cơ sở chung của chế độ TBCN và là điểm xuất phát của việc sản xuất GTTD tương đối", và sau đó, Mác mới nghiên cứu phương pháp sản xuất GTTD tương đối. Như vậy sự nghiên cứu của Mác bao giờ cũng được tiến hành theo phương pháp "đi từ trừu tượng đến cụ thể", tức là từ "cơ sở chung", từ "điểm xuất phát'' được coi là tiền đề của sự phụ thuộc về hình thức của lao động và tư bản "đến những nhân tố làm cho sự phụ thuộc đó trở nên ngày càng phức tạp và biến sự phụ thuộc về hình thức của lao động vào tư bản trở thành sự phụ thuộc thực tế".(6) Còn về nội dung thì đó là tình hình phát triển biện chứng của xã hội TBCN, là sự chuyển biến từ giai đoạn này sang giai đoạn khác. Thông qua sự phụ thuộc về hình thức vào tư bản, lao động cá nhân chuyển hoá thành lao động hiệp tác, lao động hiệp tác phát triển thành lao động hiệp tác có phân công trong công trường thủ công và sản xuất cơ khí hình thành trong lòng công trường thủ công.

Nói một cách khác, lý luận Mác-xit về sự sản xuất GTTD đồng thời là lý luận về sự phát sinh và phương thức của phương thức sản xuất TBCN trong mối liên hệ, tác động qua lại giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất TBCN.

Ngày nay, lý luận về hai phương pháp sản xuất GTTD của Mác vẫn được sử dụng trong CNTB. Tuy nhiên, tuỳ điều kiện cụ thể mà phương pháp sản xuất GTTD nào đó sẽ được coi là chủ yếu. Nó bao gồm cả biện pháp rút ngắn thời gian lao động tất yếu để tăng thời gian lao động thặng dư một cách tương ứng, đồng thời có cả biện pháp tăng cường độ lao động, kéo dài ngày lao động dưới nhiều hình thức. Vấn đề này thể hiện khá rõ trong doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài.

2.4. Công nghiệp hoá và xu thế phát triển hiện đại

Khi nghiên cứu sự sản xuất GTTD tương đối, C.Mác đã nghiên cứu 3 giai đoạn phát triển của CNTB trong công nghiệp: Từ Hiệp tác giản đơn TBCN ® phân công trong công trường thủ công rồi ® máy móc và công nghiệp lớn. Trong lịch sử, từ giữa thế kỷ 18, khi công trường thủ công đi hết con đường của mình, đồng thời tạo ra những tiền đề, điều kiện cho cuộc cách mạng công nghiệp, thực chất là cuộc cách mạng kỹ thuật thay thế lao động thủ công bằng lao động sử dụng máy móc, mở đầu là nước Anh vào những năm 70 của thế kỷ 18 và kết thúc vào những năm 20 của thế kỷ 19, khi nền đại công nghiệp cơ khí được xác lập và khi đó "CNTB đã tạo được cơ sở vật chất kỹ thuật tương ứng và đứng vững trên đôi chân của mình"(7) và nước Anh trở thành nước công nghiệp đầu tiên trên thế giới. Có thể nói, cuộc cách mạng công nghiệp của nước Anh đã tạo lập, vạch ra làn sóng hay thời đại công nghiệp, đặt kinh tế nhân loại vào tiến trình công nghiệp và cũng từ đây, công nghiệp trở thành một "tiêu chí", một "chuẩn mực'' của sự phát triển, phân biệt ranh giới chưa, kém phát triển với phát triển trong kinh tế. Cách mạng công nghiệp và công nghiệp hoá TBCN đã chuyển kinh tế của nhân loại từ làn sóng nông nghiệp, kém phát triển sang làn sóng công nghiệp, đặt kinh tế của nhân loại vào tiến trình phát triển hay kinh tế phát triển. Cái chính thể của sự phát triển là công nghiệp, do đó, thời đại phát triển này là thời đại công nghiệp hay cũng có thể gọi là thời đại phát triển "cổ điển".

Vào những năm 20-50 của thế kỷ XX đã khởi phát cuộc cách mạng khoa học - công nghệ. Đặc điểm của cuộc cách mạng khoa học - công nghệ này là: (i) Gắn kết chặt chẽ giữa khoa học và công nghệ, biến tri thức thành cơ sở của công nghệ cao và công nghệ cao trở thành lực lượng sản xuất quyết định của nền sản xuất xã hội; (ii) Tri thức là một trong 3 yếu tố của sản xuất và yếu tố sản xuất quyết định nhất, nền kinh tế ® kinh tế tri thức; (iii) Chuyển quá trình quốc tế hoá thành toàn cầu hoá. Cách mạng khoa học - công nghệ đã thúc đẩy phân công lao động xã hội đạt tới phạm vi toàn cầu. Một mặt, nó đã biến sản phẩm thành chuỗi sản phẩm và chuỗi sản phẩm được chuyên môn hoá bởi các quốc gia khác nhau... mặt khác, thích ứng với chuỗi sản xuất toàn cầu sẽ hình thành một hệ thống thị trường toàn cầu ® mang sản xuất - dịch vụ toàn cầu, rốt cuộc nền kinh tế toàn cầu được xác lập. Từ đây ta thấy thời đại phát triển "cổ điển" sẽ lui vào dĩ vãng và mở ra sự phát triển hiện đại hay làn sóng phát triển hiện đại, mà nội dung cơ bản là: Cách mạng khoa học - Công nghệ, kinh tế tri thức và toàn cầu hoá.

Quá trình công nghiệp hoá ở thời đại phát triển cổ điển hay ở thời đại phát triển hiện đại đều là các quá trình thay đổi nội dung vật chất của nền sản xuất xã hội, đặc biệt là "cái cốt lõi" của nền sản xuất xã hội - cơ sở công nghệ của nền sản xuất. Chính sự thay đổi này là tác nhân căn bản, chủ yếu thúc đẩy sự ra đời của các hình thái kinh tế - xã hội khác nhau khoa học kinh tế chính trị đã chỉ ra rằng: mỗi hình thái kinh tế - xã hội đều dựa trên một nền tảng kỹ thuật đặc trưng. V.I.Lênin đã khái quát rằng "Cơ sở kinh tế duy nhất có thể được của chủ nghĩa xã hội là nền đại công nghiệp cơ khí". Có thể mở rộng khẳng định này là: cơ sở kinh tế quan trọng nhất của xã hội hiện đại là đại công nghệ thông tin.

2.5. Luận điểm tăng năng suất lao động xã hội là nguồn gốc của cải trong mọi chế độ xã hội và là con đường cơ bản để tăng thu nhập quốc dân (v+m)

Trong học thuyết GTTD, C.Mác đã chỉ rõ mối quan hệ giữa năng suất lao động (NSLĐ) lao động thặng dư (LĐTD) và GTTD, chỉ khi nào xã hội loài người phát triển đến một giai đoạn lịch sử nhất định, trên cơ sở NSLĐ phát triển đến một trình độ nhất định thì người lao động mới có thể cung cấp LĐTD và sản phẩm thặng dư. Mác viết: "Nếu NSLĐ chỉ đạt đến một mức độ phát triển mà thời gian lao động của một người chỉ đủ duy trì đời sống của bản thân họ, chỉ đủ để sản xuất và tái sản xuất ra các tư liệu sinh hoạt của bản thân thì sẽ không có một lao động thặng dư nào cả, và nói chung sẽ không có sự khác nhau nào cả giữa giá trị sức lao động và giá trị do sử dụng sức lao động tạo ra. Sau đó Mác bổ sung "Khả năng có được lao động thặng dư và GTTD quyết định bởi một NSLĐ nhất định nào đấy, một năng suất làm cho sức lao động có thể tạo ra một giá trị mới cao hơn giá trị của bản thân nó, có thể sản xuất nhiều hơn cái cần thiết để duy trì quá trình tồn tại của nó". (8)Do đó, C.Mác cho rằng, sứ mạng lịch sử của giai cấp tư sản là phải nâng cao sức sản xuất của nền sản xuất xã hội để tăng năng suất lao động, tạo ra nhiều LĐTD và sản phẩm thặng dư.

Trên thực tế, CNTB ra đời và phát triển đến nay khoảng 500 năm, nhưng nó đã thúc đẩy tăng NSLĐ xã hội lên nghìn lần so với thời trung cổ.

C.Mác khi nghiên cứu các hình thức, phương pháp sản xuất GTTD tương đối, đã chỉ rõ: sự giàu có của xã hội không phải do lượng lao động thặng dư quyết định mà do năng suất của lao động thặng dư quyết định. Vì thế muốn xã hội giàu có về vật chất và tinh thần phải coi trọng tăng NSLĐ xã hội, phải phát triển lực lượng sản xuất; phải CNH, HĐH theo phương thức "rút ngắn".

C.Mác cho rằng: "Nếu không nói đến hình thái ít nhiều phát triển của nền sản xuất xã hội thì năng suất lao động gắn liền với điều kiện tự nhiên". Nhưng "những điều kiện tự nhiên thuận lợi bao giờ cũng chỉ cung cấp khả năng có LĐTD, chứ không hoàn toàn cung cấp LĐTD hiện thực, và do đó không cung cấp GTTD hay sản phẩm thặng dư hiện thực".

Chỉ có nâng cao sức sản xuất của lao động thì mới tăng NSLĐ, do đó mới có nhiều giá trị gia tăng, nhiều của cải vật chất và tinh thần cho xã hội.

(1) C.Mác, Ph.Ăngghen, Toàn tập, tập 23, Nxb CTQG, H.1993, tr.291-292.

(2) C.Mác - Ph.Ăngghen, Toàn tập, tập 23, Nxb CTQG, H.1993, tr.347.

(3) C.Mác, Ph.Ăngghen, Toàn tập, t.23, Nxb CTQG, H.1993, tr.26.

(4) Sđd, tr.255.

(5) Gồm: 6 doanh nhân Mỹ, 01 doanh nhân Tây Ban Nha và 01 doanh nhân Mê-hi-cô.

(6) C.Mác - Ăngghen, Toàn tập, tập 23, Nxb CTQG, H.1993, tr.720.

(7) C.Mác, Ph.Ăngghen, Toàn tập, tập 23, Nxb CTQG, H.1995, tr.554.

(8) C.Mác, Ph.Ăngghen, Toàn tập, t.26, phần I, Nxb CTQG, H. 1996, tr.83.

"Giá trị cốt lõi " của học thuyết giá trị thặng dư của C.Mác

Nội dung

Nhận xét