Cuộc tiến công chiến lược năm 1972 - năm mươi hai năm nhìn lại

1- Hoàn cảnh lịch sử

Sau cuộc Tổng tiến công và nổi dậy năm Mậu Thân 1968 của quân và dân miền Nam, chiến lược chiến tranh cục bộ của Mỹ bị phá sản. Chính quyền của Tổng thống Mỹ Nixon đã buộc phải chuyển sang chiến lược Việt Nam hoá chiến tranh, rút dần quân chiến đấu Mỹ về nước, chuyển giao trách nhiệm tác chiến chính trên chiến trường cho quân đội Việt Nam Cộng hoà trên cơ sở tăng cường vũ khí, hoả lực của Mỹ. Về phía cách mạng, sau năm 1968, cách mạng miền Nam lâm vào tình thế khó khăn nghiêm trọng cả về lực lượng và thế trận. Lực lượng vũ trang bị tổn thất nặng nề, căn cứ đứng chân bị thu hẹp, phải rút lên khu vực rường núi, rút sang Đông Bắc Campuchia, Nam Lào và rút cả ra miền Bắc; cơ sở quần chúng ở vùng nông thôn đồng bằng bị phá vỡ trên diện rộng.

Quân Mỹ và quân đội Sài Gòn tổ chức nhiều cuộc hành quân càn quét, bình định, củng cố vùng chiếm đóng. Trong năm 1970, Mỹ hậu thuẫn cho Thủ tướng Lon Non làm đảo chính lật đổ Quốc vương Norodom Sihanouk, thành lập chính quyền thân Mỹ ở Campuchia; Mỹ huy động máy bay, trong đó có cả máy bay ném bom chiến lược B.52 oanh tạc bí mật, dữ dội trong nhiều tháng vùng Đông Bắc Campuchia, nơi có căn cứ Trung ương Cục miền Nam, Bộ chỉ huy Quân giải phóng, kho tàng và đường vận chuyển chiến lược của ta. Sau đó, Mỹ huy động 10 vạn quân, trong đó có 5 vạn quân Sài Gòn, tiến công sang Đông Bắc Campuchia từ tháng 4 đến tháng 6. Tuy nhiên, các đơn vị chủ lực Quân giải phóng miền Nam đã phối hợp với lực lượng vũ trang cách mạng Campuchia chiến đấu, từng bước đánh bại cuộc tiến công của kẻ thù, bảo vệ căn cứ đứng chân, bảo toàn lực lượng.

Đầu năm 1971, hơn 42.000 quân Mỹ và quân Sài Gòn mở cuộc tiến công quy mô lớn mang tên Lam Sơn 719 ra khu vực Đường 9 - Nam Lào nhằm đánh chiếm địa bàn này, ngăn chặn con đường vận chuyển chiến lược từ miền Bắc vào miền Nam. Nắm bắt được âm mưu địch, Quân uỷ Trung ương, Bộ Tổng tư lệnh đã chủ động xây dựng kế hoạch tác chiến, tập trung lực lượng mở chiến dịch phản công Đường 9 - Nam Lào, giành thắng lợi to lớn, làm thất bại hoàn toàn cuộc hành quân Lam Sơn 719. Âm mưu và hành động Đông Dương hoá chiến tranh của Mỹ bị thất bại. Cách mạng miền Nam dần được khôi phục về thế trận, cơ sở và lực lượng, vùng giải phóng được bảo vệ và mở rộng. Bước sang năm 1972, Mỹ đã rút phần lớn quân chiến đấu về nước, làm cho chính quyền, quân đội Sài Gòn mất dần chỗ dựa chủ yếu, tương quan lực lượng trên chiến trường ngày càng có lợi cho ta.

2- Chủ trương mở cuộc tiến công chiến lược

Sơ đồ tiến công chiến lược mùa hè năm 1972 (Ảnh: baotanglichsu.vn)

Sau thắng lợi lớn của ta trong năm 1971, Bộ Chính trị, Quân uỷ Trung ương chủ trương mở cuộc tiến công chiến lược năm 1972 nhằm tạo ra sự thay đổi cơ bản so sánh lực lượng giữa ta và địch, mở ra thời cơ mới, đưa cuộc kháng chiến phát triển đến thắng lợi hoàn toàn. Nhận định về tình thế mới, Bộ Chính trị nhấn mạnh: “Ta không đánh giá những chỗ mạnh hiện nay của địch, không coi thường những khó khăn địch đã và còn gây khó khăn cho ta, cũng như những khuyết điểm, nhược điểm của ta. Nhưng ta có cơ sở để khẳng định rằng chính sách “Việt Nam hoá” của Mỹ đã thất bại một bước nghiêm trọng và nhất định sẽ thất bại hoàn toàn. Thắng lợi có ý nghĩa chiến lược của ta trong mùa Xuân 1971 cùng với việc Mỹ buộc phải rút thêm quân và cuộc bầu cử Tổng thống Mỹ năm 1972… tạo nên một thời cơ thuận lợi, mở ra triển vọng cho ta chiến thắng rõ ràng”[1].

Bộ Chính trị đề ra phương hướng cho cách mạng miền Nam trong năm 1972: “Mở nhiều chiến dịch lớn trên chiến trường Đông Dương… hướng tiến công chính là chiến trường miền Nam, đẩy mạnh công tác đánh phá “bình định” giành lại phần lớn nhân dân ở những vùng nông thôn, đẩy mạnh phong trào đấu tranh chính trị ở đô thị, nhằm giành lại thế chủ động chiến lược trên toàn chiến trường miền Nam, tạo ra một bước chuyển biến cơ bản, tiến lên thay đổi hẳn cục diện chiến tranh ở miền Nam và cả Đông Dương”[2]. Theo phương hướng đó, tháng 8/1971, Bộ Chính trị ra Nghị quyết mở cuộc tiến công chiến lược năm 1972, trên các hướng miền Đông Nam Bộ, Trị - Thiên, Tây Nguyên nhằm tiêu diệt lớn quân địch, mở rộng vùng giải phóng, buộc Mỹ phải chấm dứt chiến tranh bằng thương lượng trên thế thua; đồng thời chuẩn bị sẵn sàng, kiên trì và đẩy mạnh cuộc chiến đấu trong trường hợp cuộc chiến tranh còn kéo dài. Miền Đông Nam Bộ được xác định là hướng tiến công chủ yếu. Tuy nhiên, trên cơ sở thế bố trí chiến lược giữa ta và địch, theo dõi sát sự biến chuyển của tình hình, vai trò của từng hướng chiến trường, Quân uỷ Trung ương đã đề xuất điều chỉnh hướng tiến công chủ yếu là Trị - Thiên, các hướng phối hợp quan trọng là Đông Nam Bộ, Tây Nguyên và được Bộ Chính trị đồng ý ngày 23/3/1972.

Quân uỷ Trung ương và Bộ Tổng tư lệnh đã giao cho Quân uỷ Miền, Bộ Chỉ huy Quân giải phóng miền Nam sử dụng các đơn vị chủ lực tại chỗ và lực lượng được tăng cường mở các chiến dịch tiến công trên hướng Trị - Thiên, Đông Nam Bộ, Tây Nguyên nhằm tiêu diệt một bộ phận quan trọng sinh lực địch, giải phóng những địa bàn có ý nghĩa chiến lược, hỗ trợ cho nhân dân sống ở nông thôn nổi dậy, chống phá bình định, giành quyền làm chủ ở cơ sở.

3- Vài nét diễn biến

Trong cuộc tiến công chiến lược năm 1972, quân và dân miền Nam đã mở nhiều chiến dịch tiến công, các hoạt động tác chiến tiêu diệt nhiều sinh lực địch, chống phá hiệu quả chương trình bình định của địch. Bài viết này đề cập khái quát ba chiến dịch tiến công trên chiến trường Trị - Thiên và các chiến trường phối hợp ở Đông Nam Bộ và Tây Nguyên.

Chiến dịch tiến công Trị - Thiên

Ngày 23/3/1972, Bộ Chính trị Trung ương Đảng chính thức thông qua kế hoạch tiến công chiến lược năm 1972. Việc Bộ Chính trị, Quân uỷ Trung ương, Bộ Tổng tư lệnh quyết định chọn Trị - Thiên là hướng tiến công chủ yếu là do vị trí chiến lược quan trọng của địa bàn tiếp giáp với hậu phương lớn miền Bắc, nơi ta có các đơn vị chủ lực lớn đứng chân hoạt động, là nơi mà lực lượng và thế bố trí của địch tương đối mỏng yếu hơn so với các chiến trường khác. Nếu giải phóng được Quảng Trị, ta có điều kiện bảo vệ và giữ vững đường vận chuyển chiến lược Trường Sơn cho toàn bộ chiến trường miền Nam.

Bộ đội ta đánh chiếm cứ điểm Đầu Mầu (Quảng Trị) năm 1972 (Ảnh tư liệu)

Sau khi đã chuẩn bị đầy đủ lực lượng, vật chất, cách đánh, ngày 30/3, các đơn vị của ta đã đồng loạt mở cuộc tiến công vào tuyến phòng thủ Đường 9 - Quảng Trị, Kon Tum (Tây Nguyên) và miền Đông Nam Bộ khiến quân địch bị bất ngờ về hướng và quy mô cuộc tiến công, phải bị động đối phó. Trên hướng Trị -Thiên, quân ta mở cuộc tiến công và lần lượt tiêu diệt các căn cứ, vị trí Động Toàn, Ba Hồ, Cồn Tiên, Dốc Miếu, Quán Ngang, Đầu Mầu, Điểm cao 241…phá vỡ tuyến phòng thủ Đường 9 - bắc Quảng Trị sau 6 ngày chiến đấu mãnh liệt, kết thúc đợt 1 chiến dịch. Trong đợt 2 từ 14 đến 26/4, quân ta dồn dập pháo kích, tiến công và làm chủ các vị trí, địa bàn Đông Hà, Ái Tử, Lai Phước, La Vang, vây ép địch ở thị xã Quảng Trị, buộc chúng phải rút chạy sau đó. Ngày 2/5/1972, quân ta giải phóng hoàn toàn tỉnh Quảng Trị. Đây là tỉnh đầu tiên ở miền Nam được giải phóng. Sau chiến thắng quan trọng này, Bộ Chính trị, Quân uỷ Trung ương chủ trương nhân lúc địch đang hoang mang, rối loạn, tập trung lực lượng phát triển tiến công kết hợp với nổi dậy của quần chúng, tiêu diệt địch, giải phóng tỉnh Thừa Thiên, kể cả thành phố Huế.

Lo sợ bị mất địa bàn chiến lược này, đế quốc Mỹ và chính quyền Sài Gòn vội điều động lực lượng lớn cùng vũ khí, trang bị tăng cường bảo vệ Huế, Đà Nẵng và tái chiếm Quảng Trị. Về phía ta, sau hai đợt chiến đấu liên tục hết sức ác liệt, tuy giành được thắng lợi lớn nhưng lực lượng chiến đấu trực tiếp bị tiêu hao, mỏi mệt, vũ khí, đạn dược chưa kịp bổ sung, vì thế đợt tiến công thứ 3 vào phòng tuyến sông Mỹ Chánh từ ngày 20 đến 26/6 không đạt kết quả, lực lượng bị tổn thất thêm. Từ ngày 28/6, quân đội Sài Gòn đã tập trung lực lượng, phản kích tái chiếm Quảng Trị dưới sự yểm trợ tối đa của máy bay ném bom và pháo các loại trong đất liền và từ tàu chiến ngoài biển bắn phá. Cuộc chiến đấu ác liệt của các đơn vị bảo vệ Thành cổ Quảng Trị đã diễn ra trong 81 ngày đêm (từ 28/6 đến 16/9) dưới mưa bom, bão đạn của địch, trở thành bản hùng ca của ý chí quyết tâm và lòng quả cảm.

“Nụ cười chiến thắng” dưới chân Thành cổ Quảng Trị - một trong những bức ảnh nổi tiếng của Phóng viên chiến trường Đoàn Công Tính

Chiến dịch tiến công Nguyễn Huệ

Thực hiện mệnh lệnh của Quân uỷ Trung ương và Bộ Tổng tư lệnh, Quân uỷ Miền và Bộ Tư lệnh Miền đã khẩn trương triển khai các công tác chuẩn bị về lực lượng, cách đánh, đảm bảo binh khí kỹ thuật, hậu cần, mở chiến dịch tiến công Nguyễn Huệ trên địa bàn miền Đông Nam Bộ từ 1/4/1972 đến 19/1/1973. Đây là chiến dịch tiến công hiệp đồng binh chủng quy mô quân đoàn tăng cường trên địa bàn 4 tỉnh Bình Long, Phước Long, Tây Ninh và Bình Dương nhằm tiêu diệt một bộ phận quan trọng sinh lực địch, mở rộng vùng giải phóng trên địa bàn miền Đông Nam Bộ làm nơi đứng chân của Chính phủ Cách mạng lâm thời Cộng hoà miền Nam Việt Nam; xây dựng bàn đạp tiến công Sài Gòn từ hướng Bắc và Tây Bắc trong những năm tới.

Các sư đoàn 5, 7, 9 chủ lực của Bộ Tư lệnh Miền, các trung đoàn bộ binh độc lập, các đơn vị bộ đội địa phương, phối hợp với các đơn vị xe tăng, pháo binh, đặc công, phòng không đã được huy động vào chiến dịch quan trọng này. Sáng ngày 1/4, chiến dịch Nguyễn Huệ mở đầu bằng trận tiến công nghi binh quân địch trên hướng thứ yếu dọc đường số 22 nhằm buộc quân địch phải điều động lực lượng đối phó, tạo điều kiện cho các đơn vị chủ lực cơ động, triển khai lực lượng trên hướng chủ yếu dọc đường 13 gồm cụm cứ điểm Lộc Ninh, thị xã An Lộc (còn gọi là Hớn Quản, Bình Long) và các vị trí cầu Cần Lê, phía Bắc thị xã An Lộc và từ phía Nam thị xã đến Bắc Chơn Thành.

Ngày 5/4, bộ đội ta mở cuộc tiến công Chi khu quân sự Lộc Ninh, chính thức mở đầu cuộc tiến công trên hướng chủ yếu đường số 13. Sau nhiều trận đánh quyết liệt, quân ta làm chủ Chi khu Lộc Ninh chiều ngày 7/4. Phối hợp với hướng chủ yếu, bộ đội chủ lực và lực lượng vũ trang địa phương Bình Long tổ chức tiến công các vị trí địch trên đường số 13, phía Nam và phía Bắc thị xã Bình Long. Ngày 13/4, Quân giải phóng tiến công thị xã An Lộc, chiếm được một số vị trí ở ngoại ô như điểm cao 128, 169, núi Gió… nhưng do địch chống trả quyết liệt nên không làm chủ được thị xã, sau đó chuyển sang bao vây, tập kích thị xã này liên tục từ ngày 15/4 đến cuối tháng 9/1972. Trong thời gian này, Bộ Tư lệnh Miền tiếp tục tập trung lực lượng tiến công các vị trí địch và tổ chức phòng ngự chốt chặn các cuộc phản kích của địch trên đường số 13, đoạn từ phía Nam thị xã Bình Long xuống tới Bắc Chơn Thành. Tuy quân ta chưa thực hiện được mục tiêu đề ra là đánh chiếm được thị xã An Lộc nhưng đã giam chân một bộ phận lớn các đơn vị địch tại đây và trên đường 13 - Bình Long, tạo điều kiện cho các địa phương ở miền Đông Nam Bộ như Tây Ninh, Biên Hoà liên tiếp tổ chức đánh địch, giành thắng lợi.

Cùng với tiến công, bao vây, kìm chân địch ở thị xã An Lộc và khu vực hai bên đường số 13, Bộ Chỉ huy chiến dịch chủ trương sử dụng một bộ phận lực lượng phối hợp với bộ đội địa phương, du kích tổ chức đánh phá hoạt động bình định của địch ở Bình Dương, Củ Chi, tiêu diệt nhiều tên, làm chủ được hàng chục xã, thôn. Đồng thời, đánh bại cuộc hành quân lấn chiếm của địch trên khu vực Rạch Bắp - Dầu Tiếng, đường số 14 và Long Nguyên - Minh Hoà, loại khỏi vòng chiến đấu hàng trăm tên địch. Đến giữa tháng 1/1973, Bộ Tư lệnh Miền quyết định kết thúc chiến dịch.

Chiến dịch tiến công Bắc Tây Nguyên

Ngày 23/3/1972, Bộ Chính trị, Quân uỷ Trung ương giao nhiệm vụ cho Mặt trận Tây Nguyên: “Sử dụng lực lượng bản thân cùng lực lượng và binh khí kỹ thuật tăng cường, tiêu diệt một bộ phận quan trọng chủ lực Quân đoàn 2 và lực lượng tổng dự bị quân địch, giải phóng vùng Đăk Tô - Tân Cảnh, thị xã Kon Tum; khi có điều kiện phát triển xuống Pleiku, mở rộng vùng căn cứ Tây Gia Lai, Đăk Lắk, hình thành một vùng căn cứ hoàn chỉnh, nối liền với căn cứ địa miền Đông Nam Bộ”[3].

Thực hiện sự chỉ đạo, Bộ Tư lệnh Mặt trận Tây Nguyên đã mở chiến dịch Bắc Tây Nguyên Xuân Hè 1972, phối hợp với hướng tiến công chiến lược Trị Thiên và miền Đông Nam Bộ. Căn cứ vào sự bố phòng của địch ở Tây Nguyên, sau khi phân tích, đánh giá các điều kiện thuận lợi, khó khăn cần khắc phục, Bộ Tư lệnh Mặt trận Tây Nguyên quyết định tiến công tiêu diệt cụm cứ điểm phòng ngự Đắc Tô - Tân Cảnh, ở phía Bắc - Tây Bắc thị xã Kon Tum 37 km, gồm hệ thống các cứ điểm phòng ngự ở thị trấn Tân Cảnh (Căn cứ 42 - Tân Cảnh), quận lỵ Đắc Tô và Căn cứ Phượng Hoàng. Đây là trận then chốt mở màn chiến dịch Bắc Tây Nguyên, ngày 24/4/1972; là trận đánh hiệp đồng binh chủng giữa bộ binh, xe tăng, pháo binh, phối hợp đánh địch từ nhiều hướng, nhiều mũi. Chỉ trong một thời gian chưa đầy một ngày, quân ta đã tiến công làm chủ thị trấn Tân Cảnh, Căn cứ Tân Cảnh, Căn cứ 42, Căn cứ Đắc Tô 2, quận lỵ Đắc Tô, diệt và bắt hàng đại bộ phận quân địch. Toàn bộ khu vực phòng ngự Đắc Tô - Tân Cảnh bị xoá sổ, đánh thiệt hại nặng Sư đoàn 22 quân đội Sài Gòn, loại khỏi vòng chiến đấu gần 2000 địch. Đây là lần đầu tiên các lực lượng vũ trang Mặt trận Tây Nguyên tổ chức tiến công địch bằng hiệp đồng binh chủng quy mô lớn, đồng loạt, dồn dập, nhanh chóng đập tan cụm cứ điểm phòng ngự then chốt và vững chắc nhất của địch ở Bắc Tây Nguyên, mở ra khả năng đánh tiêu diệt lớn trên chiến trường quan trọng này. Hơn 25.000 đồng bào các dân tộc đang sống trong các trại tập trung, ấp chiến lược dọc hai bên đường số 14 và đường số 18, đoạn từ Võ Định đi Tân Cảnh và Đắc Tô đi Đắc Mót được giải phóng. Chiến thắng Đắc Tô - Tân Cảnh đã góp phần quan trọng vào thắng lợi trong Đợt 1 chiến dịch Bắc Tây Nguyên.

4- Một số nhận xét

Hơn nửa thế kỷ nhìn lại cuộc tiến công chiến lược năm 1972, có thể rút ra một số nhận xét khái quát sau đây:

Một là, có thể nói, năm 1972 là một trong bốn thời điểm quan trọng nhất, mang tính bước ngoặt của cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước.

Thời điểm thứ nhất là năm 1960, năm diễn ra cuộc Đồng khởi của quân và dân miền Nam. Năm 1960 đánh dấu sự kết thúc thời kỳ cách mạng miền Nam bị tổn thất nặng nề do chủ trương đấu tranh chính trị đòi Mỹ và chính quyền Ngô Đình Diệm thi hành Hiệp định Giơnevơ, hiệp thương tổng tuyển cử thống nhất đất nước. Tuy nhiên, kẻ thù lại tuyên bố không thi hành Hiệp định, tiến hành khủng bố, đàn áp khốc liệt đảng viên, cán bộ, người yêu nước bằng các chiến dịch tố cộng, diệt cộng tàn bạo. Cuộc Đồng khởi đã diễn ra sau khi có Nghị quyết của Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương Đảng lần thứ 15 (1959), chủ trương đấu tranh chính trị kết hợp với đấu tranh vũ trang. Sau Đồng khởi, cách mạng miền Nam đã chuyển từ thế giữ gìn lực lượng lên chiến tranh cách mạng, phong trào cách mạng từng bước được phục hồi, phát triển.

Thời điểm thứ hai là năm 1968, khi quân và dân miền Nam mở cuộc Tổng tiến công và nổi dậy quy mô toàn miền Nam, bí mật, bất ngờ tiến công vào những mục tiêu mạnh nhất, hiểm yếu nhất của kẻ thù, đó là các thành phố, thị xã, huyện lỵ, các căn cứ quân sự, sân bay, bến cảng, kho tàng, đường giao thông chiến lược…, trong bối cảnh có gần 50 vạn quân Mỹ, 6 vạn quân đồng minh của Mỹ và hơn 70 vạn quân Sài Gòn. Cuộc Tổng tiến công và nổi dậy đã làm cho chính quyền Mỹ nhận ra một thực tế là Mỹ không thể thắng Việt Nam về quân sự, cần phải xuống thang chiến tranh, đề nghị đàm phán tìm giải pháp cho cuộc chiến tranh, bắt đầu quá trình rút quân chiến đấu Mỹ về nước. Năm 1968 đánh dấu bước ngoặt cơ bản của cuộc kháng chiến.

Thời điểm thứ ba là năm 1972. Với những hoạt động quân sự, chính trị, ngoại giao diễn ra dồn dập ở cả hai miền Nam, Bắc, đặc biệt là kết quả của các chiến dịch trong cuộc tiến công chiến lược đã cho thấy các lực lượng vũ trang và thế trận của cách mạng miền Nam đã hồi phục vững chắc và phát triển mạnh mẽ, đã và đang đánh bại chiến lược Việt Nam hoá chiến tranh của đế quốc Mỹ. Năm 1972 có thể được coi là năm bản lề của cuộc kháng chiến khi ý chí tiếp tục chiến tranh của Mỹ đã bị giáng thêm một đòn chí tử sau thất bại nặng nề của cuộc tập kích đường không chiến lược vào Hà Nội, Hải Phòng và một số địa phương khác trên miền Bắc cuối tháng 12 năm 1972, buộc Mỹ phải ký Hiệp định Pari về chấm dứt chiến tranh, lập lại hoà bình ở Việt Nam (27/1/1973), rút hết quân về nước, tạo ra một so sánh lực lượng hoàn toàn bất lợi cho quân đội và chính quyền Sài Gòn.

Thời điểm thứ tư là năm 1975, khi quân và dân miền Nam mở cuộc Tổng tiến công và nổi dậy mùa Xuân năm 1975, nhanh chóng giành thắng lợi, giải phóng hoàn toàn miền Nam vào cuối tháng 4 đầu tháng 5, kết thúc vẻ vang cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước vĩ đại của dân tộc kéo dài tới 21 năm, đất nước được độc lập, thống nhất, cùng đi lên xây dựng chủ nghĩa xã hội.

Hai là, cuộc tiến công chiến lược diễn ra trong một năm có nhiều sự kiện quân sự, ngoại giao lớn, quan trọng đan xen.

Về ngoại giao, Tổng thống Mỹ Nixon đã chủ động tiến hành hai chuyến đi thăm Trung Quốc (2/1972) và Liên Xô (5/1972). Đây là hai hoạt động đột phá về ngoại giao nằm trong Học thuyết Nixon nhằm mở ra thời kỳ hoà hoãn với hai nước cộng sản khổng lồ, đồng thời cũng nhằm khoét sâu thêm mâu thuẫn giữa Trung Quốc với Liên Xô và mục tiêu không kém phần quan trọng là lợi dụng vị thế, ảnh hưởng của hai nước này tác động, gây sức ép đến Ban lãnh đạo Việt Nam theo hướng có lợi cho Mỹ. Chuyến thăm của Nixon trên thực tế đã gây khó khăn, bất lợi cho cuộc kháng chiến của nhân dân Việt Nam khi mà Mỹ đã nhằm vào và kích thích lợi ích dân tộc, nước lớn của hai nước Trung Quốc, Liên Xô trên trường quốc tế. Về quân sự, quân và dân miền Nam đã chủ động mở cuộc tiến công chiến lược trên ba địa bàn chiến lược là Trị Thiên, Đông Nam Bộ và Tây Nguyên (bắt đầu từ 30/3) sau mấy năm khôi phục lực lượng, thế trận, cơ sở bị tổn thất nặng nề từ sau cuộc Tổng tiến công và nổi dậy Mậu Thân 1968. Để đáp trả, đế quốc Mỹ mở cuộc chiến tranh phá hoại miền Bắc lần thứ hai (6/4) và thả mìn, thuỷ lôi phong toả các cửa sông, cảng biển của miền Bắc (9/5) nhằm trả đũa cuộc tiến công chiến lược của ta. Về ngoại giao, đoàn đàm phán Việt Nam tại Hội nghị Pari chủ động đưa ra bản dự thảo hiệp định với những nhân nhượng quan trọng (8/10), buộc Mỹ phải chấp nhận để có thể ký được hiệp định kết thúc chiến tranh trước cuộc bầu cử tổng thống Mỹ. Nhưng phía Mỹ lật lọng, mở cuộc tập kích chiến lược đường không quy mô lớn, tàn bạo, mang tính huỷ diệt nhằm buộc Việt Nam phải chấp nhận những điều kiện của chúng và để hỗ trợ cho chính quyền, quân đội Sài Gòn khi phần lớn quân chiến đấu Mỹ đã rút khỏi miền Nam. Tuy nhiên, quân dân miền Bắc đã chiến đấu kiên cường, dũng cảm, mưu trí, sáng tạo, làm nên một trận Điện Biên Phủ trên không vang dội, bắn rơi nhiều pháo đài bay B 52, buộc Mỹ phải ký Hiệp định Pari. Cuộc tiến công chiến lược nhằm giành một thắng lợi quân sự có ý nghĩa quyết định, tạo điều kiện cho đấu tranh ngoại giao đã diễn ra trong bối cảnh như vậy.

Ba là, cuộc tiến công chiến lược đã diễn ra gần như đồng thời, đều khắp trên các hướng chiến trường với quy mô lớn, giành được những thắng lợi quan trọng nhưng chưa trọn vẹn.

Chiến dịch tiến công Trị - Thiên mở đầu ngày 30/3; chiến dịch tiến công Nguyễn Huệ ở miền Đông Nam Bộ mở màn ngày 1/4 và chiến dịch Bắc Tây Nguyên mở màn ngày 30/3/1972. Lực lượng tham gia chiến dịch Bắc Tây Nguyên là quy mô cấp sư đoàn tăng cường; hai chiến dịch Trị - Thiên và chiến dịch Nguyễn Huệ đều là quy mô cấp quân đoàn tăng cường. Cách đánh chiến dịch chủ yếu sử dụng hiệp đồng binh chủng giữa bộ binh, xe tăng, pháo binh, phòng không và các lực lượng phối thuộc khác. Lần đầu tiên trên chiến trường Tây Nguyên sử dụng cách đánh hiệp đồng binh chủng quy mô lớn trong một chiến dịch. Chiến dịch Trị - Thiên đã giải phóng được tỉnh Quảng Trị, tỉnh đầu tiên ở miền Nam được giải phóng.

Tuy nhiên, trong chiến dịch Trị - Thiên, các đơn vị Quân giải phóng đã từ tiến công dần dần phải chuyển vào phòng ngự, để quân địch tổ chức bao vây, tiến công, ném bom, bắn phá dồn dập vào khu vực Thành cổ, buộc bộ đội phải rút khỏi Thành cổ với tổn thất lớn. Trong chiến dịch Nguyễn Huệ, các đơn vị tổ chức tiến công, bao vây dài ngày thị xã An Lộc nhưng không chiếm được thị xã theo như kế hoạch đề ra; có những thời điểm phải tổ chức phòng ngự trên đường số 13 trước các cuộc hành quân lấn chiếm, phản kích của địch, chịu nhiều tổn thất.

Như vậy, cuộc tiến công chiến lược diễn ra trên khắp các chiến trường trọng điểm ở miền Nam năm 1972 đã cho thấy thế trận và lực lượng của quân và dân miền Nam đã được khôi phục cơ bản; sự chi viện của hậu phương lớn miền Bắc là nhân tố quan trọng đóng góp vào thắng lợi đó. Sự kết hợp giữa tiến công quân sự trên chiến trường và đấu tranh ngoại giao trên bàn hội nghị đã dẫn tới việc ký Hiệp định Pari, tạo ra cơ sở thuận lợi để quân và dân miền Nam mở cuộc tổng tiến công và nổi dậy mùa Xuân năm 1975 giành toàn thắng cho sự nghiệp, chống Mỹ, cứu nước./.

PGS.TS Nguyễn Mạnh Hà

Viện Lịch sử Đảng, Học viện CTQG Hồ Chí Minh

[1] Bộ Quốc phòng - Viện Lịch sử quân sự Việt Nam, Chiến dịch tiến công Nguyễn Huệ (miền Đông Nam Bộ) năm 1972, H, 1988, trang 9.

[2] Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đảng toàn tập, tập 32, Nxb Chính trị quốc gia - Sự thật, H, 2004, trang 380.

[3]Bộ Quốc phòng - Viện Lịch sử quân sự Việt Nam, Tóm tắt các chiến dịch trong kháng chiến chống Mỹ, cứu nước (1954-1975), Nxb Quân đội nhân dân, H, 2001, trang 293.

Cuộc tiến công chiến lược năm 1972 - năm mươi hai năm nhìn lại

Course content

Reviews